Kitaplar | Yazarlar | İlmihal | Sohbetler | Hutbeler
11-BÖLÜM:
11-BÖLÜM:
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Yedinci göğün yapısını ve onda olan zühal (satürn) feleğini altı madde ile
bildirir.
Birinci Madde
Zühal yıldızının mümessil feleğini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenin biri
zühal feleğidir ki, ay feleğinden itibaren sayılınca yedinci felektir.
Güneş feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler ismiyle şöhret bulmuş
olan üç feleğin e büyüğü ve en yükseğidir. Zühal yıldızı, geyvan lakabıyla
lakaplanıp, astronomlar on: Büyük uğursuz, hızlı hindi demişlerdir. Bu
felekte zühalden gayri yıldız yoktur. Bu feleğin hâkimi sadece zühaldir.
Müşteri yıldızı, en büyük saadet; merih, cellat görünüşlüdür, ona küçük
uğursuz demişlerdir. Fakat küçük saadet olan güzel yüzlü zühredir. Zühal ve
karışık sofra görünümlü Utarit, güzel yüzlü güneş feleğinin altında karar
kılmalarıyla iki aşağılıklar olarak isimlendirilip; üç yüksek ve iki alçak
denilip, cümlesine başka bir nâm ile beş şaşırmış derler. Işıklı güneşe
büyük ışıklı, güzel görünümlü aya küçük ışıklı denilip; hepsi de yedi
gezegen nâmıyla meşhur olmuştur. Astronomlar, zühal yıldızı için üç adet
felek ispat edip; birinci felek ki küllî felektir, merkezde, eksende,
kutupta, kuşakta ve harekette burçlar feleğine benzediği için buna:
Mümessil felek demişlerdir. İkincisi, merkez dışı felektir ki, mümessili
altında iki paralel yüzeyde bulunup, dönüş merkezi dayanıklı olduğundan,
buna: Taşıyıcı felek demişlerdir. Üçüncü feleğe: Döndürücü felek derler ki,
zühal yıldızı onun tarafında çakılmış olup; döndürücü felek kendi merkezi
üzere hareketiyle döndükçe, zühali, hareket ettirip, döndürdüğü için buna:
Döndürücü felek demişlerdir.
Mümessil felek, küllî felektir. İki paralel yüzeyle çevrili yuvarlak bir
cisimdir. Yüksek yüzeyi üstünde olan sabit yıldızlar feleği, onun çukur
yüzeyine ve alt yüzü, altında ola müşteri feleğinin yumru yüzeyine
teğettir. Bu feleğin üstünde ve altında bulunan diğer küllî felekler gibi
büyük feleğin hareketine uyup; ilk hareket ile âlemin merkezi çevresinde
doğuda batıya hareket eder. İkinci olarak, kendi hareketiyle âlemin merkezi
çevresinde, sekizinci feleğin hareketi kadar, batıdan doğuya âheste gider.
Anlatılan bu feleğin altında ola felek küreleri dahi aynı şekilde doğuya
yönelik hareketle muttasıf olup ve bizzat da batıya yönelik hareketle
muttasıf olmuşlardır. Açıklaması gelecektir.
İkinci Madde
Zühal yıldızının, merkezinin dışındaki feleğinin yapısını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlara göre; yedi gezegen yıldıza ârız olan
çeşitli işlerin tanzim ve tesviyesi, küllî feleklerin içlerinde, cüzi ve
ikinci feleklerin çeşitli dönüş ve tavırlarının isbatı gerekir. Zühal
yıldızının durumunun nizamı için mümessil feleğin cisminin içinde yani iki
paralel yüzeyle kuşatılmış olan gövdesi içinde Hamil (taşıyıcı) nâmıyle
ikinci bir felek takdir etmişlerdir. Bu takdir olunan ikinci felek yere
şâmil ve merkezi, âlemin merkezinden kendi çapının parçalarıyle altıbuçuk
derece uzaklık ile en üst tarafında, dış iki paralel yüzeyle kuşatılmış
küre bir cisimdir. Bu kürenin yumru yüzeyi ilk feleğin yumru yüzeyiyle bir
noktada temas etmişlerdir ki, o nokta evc (doruk) ismiyle
isimlendirilmiştir. O nokta âlemin merkezine nispetle en uzak noktadır.
Zühal yıldızı o noktaya geldikte; yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek
olmuştur. Bunun gibi, bu ikinci feleğin iç yüzeyi, birinci feleğin iç
yüzeyine doğu noktasında teğettir. O noktaya haziz (etek) adı verirler. Bu
nokta, âlemin merkezine nispetle en yakın noktadır. Zühal yıldızı bu
taşıyıcı feleğin hareketiyle bu noktaya geldikte; yerin merkezine oldukça
yaklaşmış ve alçalmış olur. Şu halde bu hareket ettirme takdirince o ilk
felekten bu taşıyıcı nâmıyle meşhur olan ikinci felek ayrılıp, bu surette
boşaldıkta, ilk felekten zorunlu olarak değişik kalıklıkta iki küre geriye
kalır ki, biri ikinci feleği içine alır, biri ikinci felekten boşalır.
Taşıyıcı feleği kuşatan kürenin ince tarafı, doruk noktaya, kalın tarafı
eteğe doğrudur. Öteki kürenin kalın ve ince tarafı bunun tersinedir. Bu iki
kürenin, mümessil feleğin tamamlamakta katkıları olduğundan birine dolanın
tamamlayıcısı ve birini boşalanın tamamlayıcısı adını vermişlerdir. Her
feleğin özel bir hareketle dahi hareketi kararlaştırılmış olup; kendine
mahsus eksen ve kutuplar üzerinde deveran edip, dönüşünü tamam etmek kesin
bir iş olmakla; zühal feleğinin taşıyıcı feleği, burçlar feleğinin altında,
mümessil feleğin altında kendi hareketiyle batıdan doğuya hareket edip,
yıldızları kendisiyle beraber hareket ettirir. O halde zühal yıldızı onunla
gidip, oniki burcun her birinde ikibuçuk sene ikamet edip; yirmidokuz sene
beş ay altı günde bir devresini tamamiyle tamamlar. Taşıyıcı felek, yerden
çok uzak ve dairesi geniş olmakla; zühal yıldızının hareketi, altında
bulunan diğer gezegenlerden ağır görünür. Allah her şeyden münezzehtir.
Üçüncü Madde
Zühal yıldızının döndürücü feleğini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar yine yıldızlarının durumlarının
tanzimi için bu kadar miktarla yetinmeyip; ancak güneşte merkez dışı olan
bir başka ikinci felekten söz etmişlerdir. Lakin diğer gezegenlerde yere
şâmil olmayan küçük gezegenler tespit edip, bunlara: Döndürücü felekler
adını vermişlerdir. Şimdi zühalin döndürücü feleği, zühalin mümessil
feleğinde yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki, yıldızın kendisi,
taşıyıcı ve merkez dışı olan ikinci feleğin kuşağında yerleşmiştir ki,
çapı, taşıyıcının iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek tek bir yüzeyle
kuşatılmış bir küredir. Taşıyıcı feleğin içinde, kendi mekânında belirli
bir hareketle batıdan doğuya yani burçlar sırası üzere dönüp; bir tarafında
iki kutbu arasında çakılmış olan, zühal yıldızını da döndürür. Bu döndürücü
felek, kendi merkezi çevresinde batıya doğru hareketiyle bir gün bir gecede
kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden bir dereceye yakın hareketiyle, bu
yıldızı, güneşin ortasına mutabık hareket ettirir ki, senede bir kere
devresini tamam eder. Buna: Yıldızın değişik hareketi derler.
Zühal, bir yüzey ile çevrili bir kürevî cisimdir, içi dolu ve ışıklıdır.
Zühal, döndürücü feleğin içindedir ki, yıldızın yüzeyi, döndürücü feleğin
kuşağı üzerinde onun yüzeyine ortak bir noktada teğet olmuştur. Yani
zühalin cismi, döndürücününkine tamamen temas etmiştir ve taşıyıcının bir
tarafında döndürücü feleğin hareketi gibi belirli bir sıra üzere zühal
yıldızının dahi kendi merkezi etrafında dönücü olduğunu rasatçıların çoğu
görmüşlerdir. Çünkü zühal feleğinin durumu özetle yazılıp ve parçalarının
tertibi takrir ve yapısı ve şekli bu kadarca beyan ve tasvir olunmuştur.
İmdi bu kıyas ile bunun boşluğunda olan müşteri feleğinin ve onun içinde
olan merih feleğinin ve güneş feleğinin içinde bulunan zühre feleğinin
şekil e durumlarını her yönleriyle, bu zühal feleğine benzerliklerinden,
tamamiyle bilinmiştir. Lakin bunlardaki üç feleğin hareketleri, değişik ve
yıldızlarının nitelikleri farklı; uzaklık ve cisimleri farklı olmakla; her
birinin hareketlerinin miktarlarını, yıldızlarını ve sıfatlarını,
uzaklıklarını ve kürevî cisimlerini birer bölüm ile tafsil ve kendilerine
özgü özelliklerini beyan etmek lazımdır.
Dördüncü Madde
Zühal yıldızının düz gitme, durma, yavaşlama ve süratini; geri dönmesini ve
şaşkınlığını; güneş ile olan bağlantı ve güneşe yaklaşmasını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden
güneşle aydan gayrisine, yani üç yüksek ile bir alçağa, beş şaşırmış
denilmesinin sebebi; bunlar kâh düz, kâh yavaş giderler, kâh durur, kâh
geri dönerler. Yine bazen durup yavaş yavaş hareket ederler, bazen da düz
ve süratli giderler. Bu durumların açıklanması budur ki: Döndürücünün
doruğunda oldukta; kendi merkezi, döndürücünün merkezi hareketine, burçlar
sırası üzere muvafakat edip; yıldız, hızlı hareket eder görünür. Yıldız,
döndürücüye bir miktar meylettikte; düz hareket eder. Eteğe inmesi halinde,
kendi merkezi inişte olduğu için hareketi görünmez olup, yıldız duraklar
görünür. Yıldız, döndürücünün eteğine yakı oldukta; kendi merkezinin sıraya
aykırı hareketi, döndürücünün merkezi, taşıyıcının hareketiyle uygunluk
üzere olmayıp iki hareket birbirine karşı ve muarız olduğu için, yıldız
durur görünür. Yıldız, eteğe indikte; kendi merkezinin hareketi,
döndürücünün merkezininkinden fazla olduğu için yıldız, geriye döner
görünür. Yıldızın dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşit geldikte; ikinci
kez durur görünür. Bu duruştan sonra yükselme halinde kendi hareketi yine
görünmez olur. Yıldız yine yavaş hareket eder görünür. Bu yavaş hareketten
sonra yine düz hareket eder görünür. Halbuki yıldız, kendi dönüşüne düz
hareket devresini ihtilâfsız tamam eder. Zira ki, feleklerin ve yıldızların
hareketleri, kendi küreleri kuşağına oranla ebediyyen basit ve benzerlidir.
Yıldızın geriye dönüşünden önceki durağına ilk makam, sonrakine ikinci
makam derler.
Zühal yıldızının geriye dönüşü dört ay, düz hareketi sekiz ay ve yirmi
gündür. Güneşe kıyasla beş şaşırmışa bağlantı ve yaklaşma ârız olmuştur.
Zühalin, döndürücüsünün orta yerinden kendi merkezine uzaklığı; güneşin
merkezinin burçlar feleğinden olan orta yerinden döndürücünün merkezinin
orta yerinin uzaklığı gibidir. Zühal yıldızı, döndürücüsünün ortasının
doruk noktasında bulunduğu halde, hep orta bir yakınlıkla güneşe yakın
olur. Zira ki güneşin merkezi, döndürücünün merkezinden uzak oldukça,
döndürücünün orta zirvesinden yıldızın merkezi dahi güneşin uzaklığı kadar
uzak olur. Tâ güneş, döndürücünün merkezine karşı oluncaya değin, yıldız
dahi döndürücünün eteğine iner. O halde zühal yıldızının güneş ile uzaklık
ve yakınlığı, döndürücüsünün zirvesinde bulunduğu halde uygun olur. güneş
ile karşılıklı olması, döndürücünün eteğinde bulunduğu halde olur.
Müşteri ve merih yıldızlarının dahi güneşle bağlantıları bunun gibi
bulunur. Her biri kendi bölümünde anlatılacaktır. Zühal yıldızının her iki
yaklaşması arasında olan müddeti, bir sene onüç gündür. Zira ki her üçyüz
yetmişsekiz günde bir kere, burçlar feleğinde, güneşin mekânına gelip, bu
yüzden görünmeyip yakın olması itibariyle bu duruma iki gezegenin çakışması
ve güneşe yaklaşması denilmiştir. Zühal yıldızının taşıyıcı feleğinin,
burçlar kuşağından güneye ve kuzeye ikişer buçuk derece eğilimi mevcut iken
döndürücü feleğin dahi zirvesi ile eteği, eğilimli feleğinden kâh güneye
kâh kuzeye dört buçuk derece kadar eğilimli olduğundan; bu yıldızın
seyrinde enlem değişikliği bulunup, şaşırmış gibi görünüp, bundan dolayı
şaşırmış olarak isimlendirilmiştir.
Beşinci Madde
Zühal yıldızının doruk ve etek noktalarını, tepe ve kuyruk düğümlerini
bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden her
yıldızın bir doruğu vardır ki, o, ona ulaştıkta; kendi feleğinden ve yerden
oldukça yüksek ve uzak olmuş olur. Zirvenin karşıtı olan yere: Ete derler
ki, yıldız ona geldikte; yere yakın olmakla kendi feleğinden oldukça
aşağıya inmiş olur. O halde yıldız, zirvesinde yoldukça kuvvet bulup, eteğe
geldikte zayıf olur. Feleğin ilk yarısında oldukça, eteğe inici olup
ikinci yarısında zirveye yükselici olur. Zirvelerle etekler arası uzaklığı
belirlidir, asla değişmez. Zira ki burçlar feleğinden zirve yerleri
bilinse, onların karşıtı etek yerleri itibar olunur; aksiyle dahi bulunur.
Tepelerin yerleri bilindikçe; kuyrukların yerleri dahi bilinir; aksiyle de
belirlenir. Zira ki, zirveler mukabili etekler olduğu gibi, tepeler
mukabili de kuyruklardır. Bu o yerdir ki, onda gezegenlerin felekleriyle
burçlar feleği kesişmiştir. İki yerde, iki kesişme noktası oluşmuştur ve
birbirine karşılıklı gelmiştir. Bu durumda o iki noktanın birine tepe,
birine kuyruk derler. Tepe o noktadır ki, yıldız yondan ayrıldıkta onun
enlemi kuzey olur. O noktanın karşısında olan noktaya kuyruk derler ve bu o
noktadır ki, ondan yıldız geçtikte, onun enlemi güneyde olur. Burada
enlemden murat, güneşin yolundan, yıldızın güneyde ve kuzeyde bulunan
uzaklığıdır. Zühalin doruğu, tepe ve kuyruk noktaları ortasında yani
eğilimli feleğin burçlar kuşağından kuzey tarafına fazla meylinden elli
derece geridedir. Çünkü ayın zirvesinden başka zirveler ve öteki noktalar,
sabit feleklerin yavaş hareketine uygun hareket edicidirler. Şimdi rumî
tarihin binbeşyüz onyedi senesinde zühalin zirvesi, yay burunun dokuzbuçuk
derecesinde olup; eğer dahi yay burcunun karşısında olan ikizler burcunun
aynı şekilde dokuzbuçuk derecesinde belirlenmiştir. Tepesi yengeç burcunun
dokuzbuçuk derecesinde olup, kuyruğu dahi yengeçin karşısında olan oğlak
burcunun bunun gibi ondokuzbuçuk derecesinde belirlenmiştir. Lakin halen
rumî tarih, şu anda ikibin altmış dokuz seneye başlamıştır. Hicrî sene de,
binyüzyetmiştir. Şu halde, astronomların çoğu, sözbirliğiyle zirvelerin ve
eteklerin her yetmiş güneş yılında bir derece hareketleri hesabiyle, o
tarihten bu tarihe gelinceye değin her biri yaklaşık olarak sekiz derece
hareket etmiştir. Halen zühalin zirvesi, yay burcunun onyedi buçuk
derecesine ve eteği, ikizlerin aynı derecesine gitmiştir. Tepe noktası,
yengeç burcunun yirmiyedibuçuk derecesine ve kuyruk noktası, oğlak burcunun
aynı derecesine yetmiştir. Şimdi buna kıyasla her tarihte tepe ve etek
noktaları bilinir.
Altıncı Madde
Zühal yıldızının tabiat ve vasıflarını, uzaklık mesafesini, cisminin
ölçüsünü bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Bu zühal yıldızının
tabiati son derece soğuk ve kurudur. Gündüzsel erkek bulunup, en büyük
uğursuz bilinmiştir. Buna bakmak, keder ve üzüntü vericidir. Nitekim çiçek
zühreye bakmak, sevinç ve safra verici bulunmuştur. Bu yıldıza, ahmak,
cahil, cimri, kıskanç, yalancı, lanetli, gamlı, tenbel, kalın kafa ve
zararlı sıfatları nispet kılınmıştır. Bu yıldız, rahimlere düşen döllere
şans olsa; bunun tabiatı ve vasıfları, o döllere Allah'ın izniyle sirayet
edip olan çocukta, bu vasıfların ortaya çıkması tecrübe olunmuştur. Bu
yıldız, çarşamba gecesiyle cumartesi gündüzüne hâkim bulunmuştur. O gece ve
gündüzün ilk saatleri buna nispet kılınmıştır. Rasatçılar, geometriciler ve
matematikçilerin ittifakıyle zühal feleğinin yumru yüzeyinin âlemin
merkezinden uzaklığı takriben otuzüçbin kere bin ve beşyüz onbin
dörtyüzelli fersah ölçülmüştür. Bu ölçülen feleğin kalınlığı, onbin kere
bin ve beşyüzonyedibin dokuzyüz altmışüç fersah takdir ve tahmin
kılınmıştır. Zühal yıldızının cisminin yerküre kadar bulunduğu geometrik
deliller ve matematik hesaplarla ispat olunmuştur.
Bizim bu felekler ve yıldızların durumlarını özetle aradığımız, ibretlerle
dolu kâinatta, ilahî cilveleri görüp, hayran olmak ve yaratıcısını
bilmektir. Her şeyden geçip ona yönelmektir. Biz bu kitapta yazdığımız
yıldızların cisimlerinden murat, hakiki cisimlerdir ki ölçü ve tartı
hesabiyle ilk iş olarak cisimlerin ölçüleridir. Astronomik ölçülere
feleklerin çakışması, güneşe yaklaşması, kaybolması ve vakitlerin tayini
için yıldızın yakınlık ve uzaklığı sebebiyle ve gözetleme hesabıyle tahmin
olunan itibarî cisimler değildir. Bunlar kesin bilgilerdir.
Eserin yazarı: Erzurumlu İbrahim Hakkı Eser: MARİFETNAME